BBC Türkçe
Rusya'nın Yekaterinburg kentinde iki Azeri'nin haziran ayında Rus polisinin operasyonu sırasında ölümü, Bakü ve Moskova arasındaki ilişkilerde son dönemin en ciddi gerilimini yarattı.
Azerbaycan, iki vatandaşının ölümünden sorumlu olanların cezalandırılmasını talep etti.
2 Temmuz'da Bakü'deki Rus Büyükelçisi çağrılarak Rus polisinin "yasadışı faaliyetleri" protesto edildi ve Moskova ikili ilişkilerin altını oymakla suçlandı.
Rusya da adını açıklamadığı "belirli güçlerin" iki ülke arasındaki ilişkileri yıkmaya çalıştığını belirtti ve Bakü'ye ilişkileri tamir etme çağrısında bulundu.
Gerilim, Yekaterinburg kentinde iki Azerbaycanlı erkek kardeşin, bir cinayet soruşturması kapsamında polis tarafından gözaltına alındıktan sonra ölmesiyle başladı.
Rus makamları kardeşlerden birinin kalp krizinden öldüğünü söylerken, diğerinin nasıl hayatını kaybettiğini açıklamadı. Azerbaycan ise kardeşlerin işkence gördüğünü ve dövülerek öldürüldüklerini söylüyor.
Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı'ndan yapılan açıklamada, Rus Büyükelçi ile görüşmede "Rus tarafının yaptığı açıklamanın kurbanların bedenlerindeki net ağır şiddet işaretleriyle ve adli tıp raporlarıyla çeliştiği vurgulandı" denildi.
Azerbaycan ayrıca, bu hafta devlet medyası adına çalışan ve Rus istihbaratı FSB'den oldukları öne sürülen Rus gazeteciyi sahtecilik, diğer 15 Rus vatandaşını da uyuşturucu kaçakçılığı ve siber suçlar şüphesiyle tutukladı.
Rus Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Maria Zakharova ise "Moskova'nın yıllardır Azerbaycan'la karşılıklı saygıya dayalı bir ilişki geliştirdiğini, fakat bilinmeyen aktörlerin durumu kendi çıkarları için kullandığını" savundu.
Sputnik radyosuna konuşan Zakharova "Dikkatli olsunlar da elleri yanmasın. Bizim için, iki halk için dostane ilişkiler aşırı derecede önemli. Bunu bozmaya çalışanlarsa, ne yaptıklarını yeniden düşünmeli" diye konuştu.
Ancak, Bakü'nün vatandaşlarının ölümüne gösterdiği sert tepkinin, bölgenin jeopolitiğinde büyük bir değişimin sonucu olduğu belirtiliyor. Sadece birkaç yıl önce, bu tür olayların iki ülke ilişkilerinde böyle bir etkisi olmazdı.
Uzmanlara göre Azerbaycan Moskova'nın Güney Kafkaslar'daki hakim gücüne meydan okuyan bölgesel bir güce dönüşüyor.
Gerilimi tetikleyen neydi?
27 Haziran Cuma günü, Yekaterinburg kentindeki kolluk güçleri, 2001, 2010 ve 2011'deki cinayetlerle ilgili soruşturma kapsamında bazı şüphelileri gözaltına aldı. Gözaltı sırasında kardeşler Ziyaddin ve Hüseyin Safarov kardeşler öldü, bazı diğer kişiler de hastaneye kaldırıldı.
Azeri kaynaklar Safarov kardeşlerin gözaltı sırasında güvenlik güçleri tarafından "acımasızca öldürüldüğünü iddia etti. Rus Soruşturma Komitesi ise kardeşlerden birinin kalp krizinden öldüğünü, diğerinin ölüm nedeninin de netleştirilmeye çalışıldığını söyledi.
Azerbaycan yolcu uçağının düşmesi, iki ülke arasındaki ilişkilerde çok uzun yıllardır yaşanan en büyük sınav oldu.
Olaydan kısa süre sonra olayın iki ülke ilişkilerini ciddi şekilde etkileyeceği netleşti. Rus Başbakan Yardımcısı Aleksey Overçuk'un ziyareti ve Bakü'de Rus müzisyenlerin vermesi planlanan konserler iptal edildi.
Hükümet yanlısı Azerbaycan basını ise Rusya'yı sert bir şekilde eleştirmeye başladı. Bir yazıda "Kanlı misillemeler alanında Putin, Stalin'i geçti" denildi.
Azerbaycan-Rusya ilişkileri geçen yıl 38 kişinin öldüğü bir Azerbaycan yolcu uçağının düşmesinden bu yana gergindi. Bakü, uçağın yanlışlıkla bir Rus hava savunma sistemi tarafından düşürüldüğünü söylüyor.
Kapsamlı soruşturma talebi
Azerbaycan lideri İlham Aliyev Rusya'dan suçu kabul etmesini ve kapsamlı bir soruşturma yapılmasını istedi. Putin özür diledi fakat bu yeterli görülmedi.
Bakü, Rus Evi adlı oluşumu casusluk suçlamasıyla kapattı ve Rus devlet kanalı Sputnik'in kapatılmasını talep etti.
Fakat Sputnik çalışmalarına devam etti. 30 Temmuz'da polis Sputnik ofisinde arama yapıp iki çalışanı FSB ajanları oldukları gerekçesiyle gözaltına aldı. Bakü ofisinin müdürü Igor Kartavik ve çalışanlardan Yevgeni Belousov da maskeli güvenlik güçlerince gözaltına alındı.
Rus devlet medyası çalışanları Bakü'de tutuklandı.
BBC Rusça Servisi'nin haberine göre, Yekaterinburg kentinde yaşanan olayların benzeri daha önce de yaşanmış ama böyle bir tepki almamıştı. 2021'de 19 yaşındaki Vekil Abdullayev Novosibirsk bölgesinde vurularak öldürülmüştü.
Genci, kendisini durduran trafik polisinin gözaltına aldığı sırada kazayla başından vurduğu iddia edildi. Mahkeme trafik polisini akladı ve işine geri döndü.
O zamanlar soruşturma Rusya'daki Azerbaycan diasporası ve Azeri parlamenterler tarafından eleştirilmiş, ancak en yüksek makamlarda pek yankı bulmamıştı.
Geçen hafta, St. Petersburg'daki mahkeme kendilerine "Azeri mafyası" adını veren grubu hapis cezasına çarptırdığında da resmi bir tepki yoktu.
Gerçekte bu grup, gelip geçenlere rastgele saldırıp filme alan bir çeteydi. 2023'te soruşturma başladığında çetenin lideri Azerbaycan'a kaçmış ama sonra Moskova'nın talebiyle iade edilmişti.
Azerbaycan bölgenin en büyük ekonomisi
Uzmanlar, Bakü'nün gösterdiği sert tepkinin, iki ülke arasında değişen güç dengesinin bir sonucu olduğunu söylüyor. Azerbaycan 2020'de Ermenistan'a karşı savaşı kazanmış ve kendisini bölgede lider bir ülke olarak yeniden tanımlamıştı.
Azerbaycan bölgenin en büyük ekonomisi, nüfusu da Ermenistan ve Gürcistan'ın toplamından fazla. Bakü aynı zamanda askeri üstünlüğünü de kanıtladı.
Rusya'nın daha sonra Ukrayna'yı 2022'de işgal etmesi Güney Kafkasya'daki pozisyonunu zayıflattı.
İşgalden birkaç gün önce Putin ve Aliyev bir müttefik işbirliği anlaşması imzalamıştı. İki ülke gerçek anlamda hiç müttefik olmadı. Azerbaycan, Rusya'nın Ukrayna'da aldığı bölgeleri "işgal altında" diye tanımlıyor ve Kiev'e insani yardım gönderiyor.
Rusya'nın konumu
Moskova, sert yaptırımlar altındayken kendisini dünyaya bağlayan projelere katılımı nedeniyle Bakü'ye hoşgörülü davranıyor. Azerbaycan'dan boru hatları geçerken, Rusya'ya Asya pazarlarına erişim imkanı veren Kuzey-Güney taşıma hattının bir kolu da Azerbaycan'dan geçiyor.
Bölge konusunda araştırmalar yapan tarihçi Tom de Waal "Rusya artık Güney Kafkaslar'daki sert gücünü elinde tutacak konumda değil" diyor.
Carnegie Berlin Rusya ve Avrasya Araştırmaları Merkezi'nden Zaur Şiriyev de "Bu durumda Azerbaycan Rusya'yla doğrudan rekabete girmiyor ama Rusya'nın Güney Kafkaslar'daki hakim rolüne meydan okuyor" diyor.
Azerbaycan lideri Aliyev, savaşı kazandıktan sonra daha sık kamuflajla görünmeye başladı.
Şiriyev, Bakü'nün Moskova'nın Gürcistan'daki eski gücünü toplamasını da istemediğini söylüyor. Azerbaycan aynı zamanda Ermenistan'da komşularla barışa ve Dağlık Karabağ'ın nihai olarak Azerbaycan'a bağlanması taleplerine karşı, Rusya yanlısı bir yönetimin de başa gelmesini istemiyor.
Güney Kafkaslar Uzmanı Kiril Krivoşev "Azerbaycan için Rusya ile arasına mesafe koymak kendi günahlarını Batı'dan gizlemekte yararlı bir tutum" diyor ve ülkede onlarca gazeteci muhalifin hapse atıldığına dikkat çekiyor.
Carnegie Center'dan Saur Şiriyev, Azerbaycan ve Rusya'nın gerçekte ne yakın müttefik ne de doğrudan düşman olduklarını söylüyor.
Şiriyev "Azerbaycan artık Rusya'nın davranışlarını pasif bir şekilde kabul etmeyeceğini net bir şekilde söylüyor, özellikle de kendi çıkarları söz konusu olduğunda" diye de ekliyor.
